Umræða og fréttir

Kristinn Sigvaldason rýnir í 110 ára fræðigrein

Í fyrsta árgangi Læknablaðsins 1915 var birt grein Ólafs Lárussonar læknis um svæfingar með klóretyl. Í greininni ræðir hann notkun á þessu rokgjarna efni til innleiðslu svæfingar, en það hafði aðallega verið notað útvortis til frystingar á húð og þar með deyfingar til að hægt væri til dæmis að stinga á og tæma út ígerðir.

Ólafur mælir með því að efnið sé látið drjúpa í grisju framan við vit sjúklings og þannig til innöndunar. Með þessu var hægt að framkalla mók í nokkrar mínútur, en sjúklingurinn gat fengið kippi við áreiti. Læknirinn þurfti að hafa hraðar hendur þar sem áhrifin vöruðu ekki lengi og gjarnan þurfti einhvern til að halda sjúklingnum á meðan á inngripi stóð og jafnvel gefa meira af efninu. Með þessu var til dæmis hægt að opna kýli, leiðrétta beinbrot og draga tennur. Kallar hann þetta hálfsvæfingu, sem einnig væri notuð sem innleiðsla fyrir klóróform- og eter-svæfingar, sem virðast hafa verið notaðar hér á landi á þessum tíma. Kveðst hann hafa góða reynslu af þessari aðferð, hún sé hættulaus og mælir með henni. Samkvæmt hans lýsingu voru sjúklingar fljótir að jafna sig á eftir og aðferðin myndi henta vel í „sveitapraxís“.

Halda þurfti sjúklingum niðri

Mikinn fróðleik um fyrstu svæfingar og þróun þeirra hér á landi er að finna í bók Jóns Sigurðssonar, Svæfingar á Íslandi í 150 ár, sem gefin var út 2010. Einnig má finna fróðleik í ritstjórnargrein Ólafs Jónssonar í Læknablaðinu 1996 um svæfingar í 150 ár. Lyf til að slæva fólk, svo sem klóretyl, klóróform og eter, voru talsvert notuð hér á landi á þessum tíma en ekki hættulaus og dauðsföll komu fyrir.

Lýst var að margir sjúklingar urðu órólegir og þurfti gjarnan einhver að halda þeim meðan inngrip fór fram. Algengt var að sjúklingar fengju bláma og gátu verið mjög lengi að jafna sig. Í bók Jóns er lýst fyrstu svæfingu hér á landi 1856, sem gerð var með klóróformi til að fjarlægja sull. Þetta var einungis 10 árum eftir að fyrsta svæfing fór fram í Boston og nokkuð merkilegt miðað við að Ísland var talsvert einangrað á þessum tíma.

Keisararaskurður með klóróformi

Fyrsti keisaraskurður á Íslandi var gerður 1865 með klóróformi. Aðgerðin tók 5 mínútur og gekk vel, en daginn eftir fékk konan mikinn hósta og sótthita sem fór versnandi og lauk með andláti hennar. Læknar notuðu öll ráð til að hjálpa sjúklingum sínum en ekki var mikið í boði. Yfirleitt gerðu læknar inngrip í heimahúsum og höfðu litla aðstoð. Yfirleitt var það einhver heimilismaður, vinnumaður eða jafnvel presturinn sem hjálpaði til við svæfingu og hélt sjúklingnum á meðan.

Ekki var gefið súrefni enda ekki fáanlegt á þessum tíma og engin þekking á öndunaraðstoð ef eitthvað kom upp á. Í einni heimild frá 1903 er sagt að til aðstoðar við klóróform-svæfingu: „þurfi enga nema 3 óbrotna menn, sem mega vera svo vitlausir sem vera skal (einn heldur fótum, annar höfði eða svæfir, þriðji rjettir lækni hjálparhönd ef þess þarf“. Greinilegt er á lýsingum frá þessum tíma að þetta var ekki hættulaust og dauðsföll voru tíð, enda ekki gripið til þessara svæfinga nema ástand væri alvarlegt.

Læknanemar án þjálfunar nýttir

Svæfingar hafa þróast mikið þessi 110 ár. Svo virðist sem allmargar skurðaðgerðir hafi verið gerðar hér á landi á fyrstu áratugum síðust aldar, þá yfirleitt með notkun þessara lyfja, klóretyls, klóróforms og eters til að sljóvga sjúklinginn. Með tilkomu læknakennslu voru læknanemar oft notaðir til að svæfa og oft án nokkurrar þjálfunar eða kennslu. Margir hafa lýst þessu í endurminningum sínum. Menn áttuðu sig með tímanum á að það þurfti sérþjálfaða lækna til að sjá um svæfingar við skurðaðgerðir, þar sem fylgikvillar voru algengir og aðferðirnar voru ekki hættulausar.

Það var þó ekki fyrr en á sjötta áratug síðust aldar sem fyrstu íslensku læknarnir öðluðust sérfræðiviðurkenningu í faginu, en það voru Elías Eyvindsson, Þorbjörg Magnúsdóttir, Alma Þórarinsson og Valtýr Bjarnason. Í framhaldinu urðu miklar framfarir í svæfingum líkt og í nágrannalöndum okkar. Um 1960 var byrjað að barkaþræða sjúklinga við skurðaðgerðir og þannig var hægt að gera stærri og lengri aðgerðir. Auk þess var þá hægt að taka til aðgerðar eldri sjúklinga með margvísleg heilsufarsleg vandamál, nokkuð sem erfitt var að gera fyrir þann tíma.

Upphaf gjörgæslulækninga

Á sjötta áratug síðustu aldar, þegar mænuveikifaraldur geisaði um heiminn, fóru svæfingalæknar í Kaupmannahöfn að þróa aðferðir til að veita öndunarstuðning við alvarlegri öndunarbilun og einnig að mæla blóðgös (Astrup). Í kjölfar þess voru stofnaðar sjúkradeildir sem í dag kallast gjörgæsludeildir og eru á Norðurlöndum í höndum svæfingalækna. Með þessari starfsemi var mörgum mannslífum bjargað og almennt talið að þarna hafi gjörgæslumeðferð átt sín upptök.

Á síðustu áratugum hafa orðið gríðarlegar framfarir í þróun svæfingalyfja og tækjabúnaðar til notkunar í svæfingum og við vöktun sjúklinga í skurðaðgerðum. Í dag eru dauðsföll í svæfingu afar fátíð, eða um 1 af hverjum 100.000 svæfingum, en ekki eru til tölur um dauðsföll á þeim tíma sem þessi Læknablaðsgrein var birt 1915 en það að svæfa sjúkling var talið hættulegt og aðeins gert í neyð. Fræðigreinin hefur þróast mikið og hratt og miklar framfarir orðið. Samt sem áður er stöðugt reynt að stuðla að bættu öryggi sjúklinga og leita leiða til að bæta það.

 

Úr fyrsta árgangi Læknablaðsins 1915

— Brot úr grein eftir Ólaf Ó. Lárusson

Svæfing með cloræthyl.

Læknablaðið 1915; 8: 118-119

Cloræthyl hefir til skamms tíma aðallega verið notað útvortis við ýmsar aðgerðir, sem sárar eru en vara stutt, t.d. tannútdrátt, opnun ígerða o. fl. ; eru vissir staðir frystir með því, frostið veldur taugalömun og þar af leiðandi tilfinningarleysi, svo sem kunnugt er.

Frystiaðferðin er hættulaus og handhæg, en samt eru þeir agnúar við hana, sem dregið hafa úr gildi hennar. Verkjaleysið grípur að eins yfir húðina, ókleyft er að „præparera“ í frosnum vef, og sé skorið í heitar ígerðar t. d. furunkla, er verkurinn í þeim mjög sár um leið og því er geislað á, áður en kuldinn nær að verka.

…

Úr venjulegum chloræthylpípum, sem opnaðar eru lítið eitt, eru 30–100 dropar látnir falla á grímu eða áttfalt gazestykki, sem lagt er síðan svo vel falli að nefi og munni, og sjúklingurinn láta anda því að sér. Í byrjun eru 15–20 dropar gefnir og smábætt við alt að 100 dropum, ef þörf krefur ; að ½–¾ mín. liðinni, venjulega eftir því sem mér hefir virst eftir 50–60 dropa inngjöf, fellur sjúklingurinn í verkjaleysismók ; kipphreyfingar halda sér og vöðvar linast lítið eitt ; varir þetta mók í fáar mínútur, stundum enn þá skemur ; sjúklingurinn raknar flótt (sic) við úr því oftast alhress, stundum með dálítlum svima og höfuðverk, sem fljótt hverfur frá.

…

Eg vildi óska að þeir collegar, sem aðeins nota frystinguna, vildu reyna innöndunina ; eg hygg, að þeir sannfærist brátt um yfirburði hennar í ýmsum greinum og þyki agnúarnir minni. Í sveitapraxis er hún hentug og þægilegt að grípa til hennar.

ÓL. Ó. LÁRUSSON.