Umræða fréttir
Íðorð 158. Hnútarós
Jórunn Frímannsdóttir, hjúkrunarfræðingur, hafði fengið fyrirspurn frá móður ungs barns sem allt í einu fékk upphleyptar, harðar, rauðar bólur á fótleggi, handleggi og kinnar. Næsta dag var útlitið breytt og sáust þá aðeins fjólurauðir flekkir, sem ekki voru eins upphleyptir. Móðurinni var sagt að þetta væri hnútarós og vildi hún lesa sér til um sjúkdóminn á Netinu, en fann ekki hið erlenda heiti. Jórunn framsendi síðan fyrirspurnina í tölvupósti.
Eftir nokkra leit kom í ljós að hnútarós er gamalt heiti á erythema nodosum. Niels Dungal, prófessor í meinafræði, lýsti einkennum og ferli sjúkdómsins mjög skilmerkilega í bókinni Heilsurækt og mannamein, útg. 1943. Þar segir meðal annars: Hnútarós er út af fyrir sig ekki alvarlegur sjúkdómur, en hún er oftast aðvörun um að berklasmitun hafi nýlega átt sér stað; þó getur hnútarós komið löngu eftir smitun. Berklar eru nú síður í sviðsljósinu sem orsakaþáttur og nýjar læknisfræðiorðabækur tilgreina fremur ofnæmisviðbrögð gegn ýmsum öðrum sýkingum eða gegn lyfjum.
Erythema nodosum
Undirritaður minntist heitisins rósahnútar, sem honum gekk þó illa að finna í sínum venjulegu heimildaritum. Hin nýja íslenska orðabók Eddu birtir þó fleirtöluheitið með skýringunni: hnútrós, sjúkdómur sem lýsir sér í rauðum þrymlum á útlimum og oft gigtarverkjum, einkum hjá ungum konum (erythema nodosum). Bókin Íslensk læknisfræðiheiti frá 1954 eftir Guðmund Hannesson tilgreinir einungis íslenska heitið þrimlaroði. Íðorðasafn lækna gefur heitin þrimlaroði og þrimlasótt en Alþjóðleg tölfræðiflokkun sjúkdóma (ICD 10) tilgreinir einungis þrimlaroðaþot. Undirrituðum er ekki ljóst hvert af þessum íslensku heitum er mest notað. Gaman væri að fá um það upplýsingar frá lesendum.
Erythema er þýtt sem roði í húð, húðroði, hörundsroði eða rauð húðútbrot. Latneska lýsingarorðið nodosus gefur til kynna að fyrirbæri sé hnútótt eða þrimlótt. Þrimill (eða þrymill) er svo hnútur eða þykkildi í eða undir húð. Orðið þot táknar útbrot, útþot, litarbreytingar sem birtast skyndilega í húð. Eftir á að hyggja er sjálfsagt óþarfi að lengja sjúkdómsheitið með þessari viðbót. Þrimlaroði er án efa nógu lýsandi.
Opsonin
Már Kristjánsson, yfirlæknir, sendi fyrirspurn vegna læknisfræðiheitisins opsonin, sem er af grískum uppruna. Gríska sagnorðið opsonein er sagt hafa haft ýmsar merkingar: kaupa vistir, taka vistir, éta (einkum notað um dýr). Nafnorðið opson var sömuleiðis notað um vistir en einnig soðið kjöt og smárétti. Í sýkla- og ónæmisfræði er heitið opsonin notað um efni sem bindast mótefnavökum og auðvelda frumuát þeirra (phagocytosis). Einkum vísar heitið í tiltekin mótefni (IgM og IgG) og hjástoðarþætti (complement factors) sem einnig bindast viðtökum á yfirborði átfrumna. Með því verður auðveldara fyrir átfrumurnar að innlima bakteríur í átbólur (phagosome) og ráðast gegn þeim með leysikornum sínum (lysosome).
Íðorðasafn lækna birtir heitið hljóðritað á íslensku sem opsónín, þannig að ekki hefur verið gerð tilraun til þýðingar. Þessi aðferð er í samræmi við þá stefnu að þýða ekki heiti efna eða lyfja yfir á íslensku heldur hljóðrita. Hljóðritunin felst í því að heitin eru umrituð og stafsett á íslenskan hátt þannig að þau fái yfirbragð og útlit íslenskra orða og geti tekið íslenskri beygingu (sjá 12. pistil í Fréttabréfi lækna 1990; 8: 7). Í drögum að Íðorðasafni ónæmisfræðifélagsins er þó gefið íslenskt heiti, þannig að opsonin verði áthúðunarþáttur.
Treadmill
Inga Sif Ólafsdóttir, unglæknir, vildi bæta við umræðuna um treadmill í síðasta pistli. Hún benti á að fyrirbærið væri oft nefnt göngubretti. Þá rifjaðist upp að líkamsræktarstöðvarnar nefna þetta mikilvæga tæki gjarnan hlaupabretti. Undirritaður hafði áður sett fram heitið þrekband til samræmis við hið vel viðurkennda heiti þrekhjól. Ensk-Íslensk orðabók Arnar og Örlygs tilgreinir einnig heitið stigmylla. Nóg er því af góðum íslenskum heitum og engin ástæða til að líkja eftir hinu erlenda heiti með orðskrípinu traðkmylla.
"Bandið" er nú oftast rafknúið færiband sem menn ganga á eða hlaupa til að fá líkamshreyfingu og auka "þrek" sitt. Breyta má hraða bandsins og halla, þannig að álag eða áreynsla geti verið mismunandi. Í heilbrigðisrannsóknum er tilgangurinn með notkun þrekbandsins sá að kanna og mæla vissa þætti í líkamsstarfsemi manna, svo sem í starfsemi hjarta og lungna við áreynslu.
Líklega er ástæða til að benda á að heitið treadmill var upprunalega notað um sérsmíðað mylluhjól en ekki færiband. Hin mikla orðabók Websters lýsir því þannig: tæki til að framkalla snúningshreyfingu með því að virkja þunga manna eða dýra sem stíga stöðugt á hreyfanleg þrep, sem taka við hvert af öðru.
Eftir nokkra leit kom í ljós að hnútarós er gamalt heiti á erythema nodosum. Niels Dungal, prófessor í meinafræði, lýsti einkennum og ferli sjúkdómsins mjög skilmerkilega í bókinni Heilsurækt og mannamein, útg. 1943. Þar segir meðal annars: Hnútarós er út af fyrir sig ekki alvarlegur sjúkdómur, en hún er oftast aðvörun um að berklasmitun hafi nýlega átt sér stað; þó getur hnútarós komið löngu eftir smitun. Berklar eru nú síður í sviðsljósinu sem orsakaþáttur og nýjar læknisfræðiorðabækur tilgreina fremur ofnæmisviðbrögð gegn ýmsum öðrum sýkingum eða gegn lyfjum.
Erythema nodosum
Undirritaður minntist heitisins rósahnútar, sem honum gekk þó illa að finna í sínum venjulegu heimildaritum. Hin nýja íslenska orðabók Eddu birtir þó fleirtöluheitið með skýringunni: hnútrós, sjúkdómur sem lýsir sér í rauðum þrymlum á útlimum og oft gigtarverkjum, einkum hjá ungum konum (erythema nodosum). Bókin Íslensk læknisfræðiheiti frá 1954 eftir Guðmund Hannesson tilgreinir einungis íslenska heitið þrimlaroði. Íðorðasafn lækna gefur heitin þrimlaroði og þrimlasótt en Alþjóðleg tölfræðiflokkun sjúkdóma (ICD 10) tilgreinir einungis þrimlaroðaþot. Undirrituðum er ekki ljóst hvert af þessum íslensku heitum er mest notað. Gaman væri að fá um það upplýsingar frá lesendum. Erythema er þýtt sem roði í húð, húðroði, hörundsroði eða rauð húðútbrot. Latneska lýsingarorðið nodosus gefur til kynna að fyrirbæri sé hnútótt eða þrimlótt. Þrimill (eða þrymill) er svo hnútur eða þykkildi í eða undir húð. Orðið þot táknar útbrot, útþot, litarbreytingar sem birtast skyndilega í húð. Eftir á að hyggja er sjálfsagt óþarfi að lengja sjúkdómsheitið með þessari viðbót. Þrimlaroði er án efa nógu lýsandi.
Opsonin
Már Kristjánsson, yfirlæknir, sendi fyrirspurn vegna læknisfræðiheitisins opsonin, sem er af grískum uppruna. Gríska sagnorðið opsonein er sagt hafa haft ýmsar merkingar: kaupa vistir, taka vistir, éta (einkum notað um dýr). Nafnorðið opson var sömuleiðis notað um vistir en einnig soðið kjöt og smárétti. Í sýkla- og ónæmisfræði er heitið opsonin notað um efni sem bindast mótefnavökum og auðvelda frumuát þeirra (phagocytosis). Einkum vísar heitið í tiltekin mótefni (IgM og IgG) og hjástoðarþætti (complement factors) sem einnig bindast viðtökum á yfirborði átfrumna. Með því verður auðveldara fyrir átfrumurnar að innlima bakteríur í átbólur (phagosome) og ráðast gegn þeim með leysikornum sínum (lysosome).Íðorðasafn lækna birtir heitið hljóðritað á íslensku sem opsónín, þannig að ekki hefur verið gerð tilraun til þýðingar. Þessi aðferð er í samræmi við þá stefnu að þýða ekki heiti efna eða lyfja yfir á íslensku heldur hljóðrita. Hljóðritunin felst í því að heitin eru umrituð og stafsett á íslenskan hátt þannig að þau fái yfirbragð og útlit íslenskra orða og geti tekið íslenskri beygingu (sjá 12. pistil í Fréttabréfi lækna 1990; 8: 7). Í drögum að Íðorðasafni ónæmisfræðifélagsins er þó gefið íslenskt heiti, þannig að opsonin verði áthúðunarþáttur.
Treadmill
Inga Sif Ólafsdóttir, unglæknir, vildi bæta við umræðuna um treadmill í síðasta pistli. Hún benti á að fyrirbærið væri oft nefnt göngubretti. Þá rifjaðist upp að líkamsræktarstöðvarnar nefna þetta mikilvæga tæki gjarnan hlaupabretti. Undirritaður hafði áður sett fram heitið þrekband til samræmis við hið vel viðurkennda heiti þrekhjól. Ensk-Íslensk orðabók Arnar og Örlygs tilgreinir einnig heitið stigmylla. Nóg er því af góðum íslenskum heitum og engin ástæða til að líkja eftir hinu erlenda heiti með orðskrípinu traðkmylla. "Bandið" er nú oftast rafknúið færiband sem menn ganga á eða hlaupa til að fá líkamshreyfingu og auka "þrek" sitt. Breyta má hraða bandsins og halla, þannig að álag eða áreynsla geti verið mismunandi. Í heilbrigðisrannsóknum er tilgangurinn með notkun þrekbandsins sá að kanna og mæla vissa þætti í líkamsstarfsemi manna, svo sem í starfsemi hjarta og lungna við áreynslu.
Líklega er ástæða til að benda á að heitið treadmill var upprunalega notað um sérsmíðað mylluhjól en ekki færiband. Hin mikla orðabók Websters lýsir því þannig: tæki til að framkalla snúningshreyfingu með því að virkja þunga manna eða dýra sem stíga stöðugt á hreyfanleg þrep, sem taka við hvert af öðru.